Kömür, petrol gibi fosil yakıtların rezervlerinin azalması
ve bu kaynaklara olan talebin artması, alternatif enerji kaynakları arayışına
neden olmaktadır. Teknolojik gelişmelerin devamlılığı ve her geçen gün artan
dünya nüfusu enerjiye aşırı miktarda ihtiyaç duyulmasına yol açmaktadır. Bu
doğrultuda, enerji kaynağı ve üretimine yönelik araştırmalar oldukça önem
kazanmaktadır. Birincil enerji kaynaklarının üretimi ve tüketimi doğal yaşamı,
çevreyi, insan sağlığını, ülke ve dünya ekonomilerini olumsuz anlamda
etkilemektedir. Bor ürünlerinin etkili katkısıyla geleceğin enerji ihtiyacı
sürdürülebilir, yenilenebilir, çevreye ve doğal yaşama duyarlı alternatifler
oluşturarak enerji sektöründe önemli bir konumda yer almaktadır.
Borla güçlenen ve değerlenen enerji
Geleceğin enerji kaynakları arasında görülen ve araştırma
çalışmaları devam ettirilen hidrojenin elektrik enerjisine dönüştürüldüğü yakıt
pilleri oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Ar – Ge aşamasında olan hidrojen;
üretim, depolama, taşıma, yakıt pili geliştirilmesi, kullanım alanlarında
sistem entegrasyonu vb. konularda bilimsel araştırmalarla geliştirilmeye devam
etmektedir. Hidrojen enerjisinin yüksek verimle kullanılmasını sağlayan bor,
sodyum borhidrürlü yakıt pillerinin geliştirilmesinde önemli ham maddeler
arasında yer almaktadır. Ayrıca sodyum borhidrür arıtım kimyasallarında,
selüloz ağartmada, metal yüzeylerin temizlenmesinde, metal yüzey işlemlerinde
değerli metal kazanma işleminde ve atık sulardan ağır metallerin
temizlenmesinde yaygın olarak tercih edilmektedir.
Geleceğin enerjisine bor dokunuşu
Geleceğin sürdürülebilir ve yüksek verimli enerji
kaynaklarının oluşturulmasına katkı sağlayan bor; yenilenebilir yapısıyla enerji
sektörüne sodyum borhidrür ile değer katmaktadır. Sodyum borhidrür; elektronik
cihazlarda, taşıtlar ve elektrik/ısı üretim tesislerinde, askeri ve sivil
amaçlı kullanılan yakıt pillerinde sıkça tercih edilen bir üründür. Bor,
ağırlıkça %10,8 hidrojen depolaması, yanıcı ve patlayıcı olmaması, hidrojen
verme reaksiyonunu kontrol altında tutabilmesi vb. özellikleriyle kolay bir
kullanım sunmaktadır.
Hayatın her alanına dokunan bor
Eti Maden tarafından katma değeri yüksek ürünlere
dönüştürülen bor ürünleri devam eden Ar- Ge çalışmalarıyla birlikte yaygın bir
kullanım alanına sahiptir. Bor ve borlu ürünler; inşaat ve çimento sektöründe
mukavemet arttırıcı ve izolasyon amaçlı yalıtım malzemelerinde
kullanılmaktadır. Yapıların daha sağlam ve ısıya dayanıklı hale gelmesini
sağlayan bor ve bor ürünleri içeren yalıtım malzemeleri hafif ve düşük
maliyetli ürünlerin yapımında kullanılmaktadır.
Nükleer uygulamalarda; atom reaktörlerinde borlu çelikler,
bor karbürler ve titanbor alaşımları yoğun olarak kullanılmaktadır. Paslanmaya
karşı oldukça dayanıklı borlu çelik nötron absorbanı olarak tercih
edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atom bir nötronu absorbe etmektedir. Atom
reaktörlerin kontrol sistemleri ile soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm ile
kapatılmasında da bor ve bor ürünleri kullanılmaktadır. Ayrıca nükleer
atıkların depolanması işleminde kolemanit kullanılmaktadır.
Otomobil sektöründe; hava yastıkları ve antifriz yapımında
kullanılan bor, hava yastıklarının hemen şişmesini sağlamak amacıyla
kullanılmaktadır. Çarpma anında elementel bor ile potasyum nitrat toz karşımı
elektronik sensör ile harekete geçirilmektedir.
Füze ve uçuş yakıtlarında bor ve bor ürünleri yaygın olarak
kullanılmaktadır. Özel uygulamalarda yakıt katkı maddesi olarak
kullanılmaktadır.
Bor ürünleri; nanoteknoloji sanayide özellikle nano
kaplamalarda koruyucu ve mukavemeti artırıcı özelliğiyle öne çıkmaktadır.
Ayrıca bor ürünleri; fiber optik, kozmetik, kauçuk ve
plastik sanayisi, fotoğrafçılık, havai fişek vb. patlayıcı maddeler, petrol
boyaları, zımpara ve aşındırıcılar, kompozit malzemeler, manyetik cihazlar,
ileri teknoloji araştırmaları ve mumyalama gibi birçok alanda da tercih
edilmektedir.
Türkiye’nin yükselen değeri: Bor
Dünya bor rezervlerinin %73’üne sahip olan Türkiye’de
bilinen bor yatakları; Eskişehir – Kırka, Kütahya- Emet, Balıkesir Bigadiç,
Bursa-Kestelek’te bulunmaktadır. Türkiye’de rezerv açısından en çok bulunan bor
mineralleri Tinkal ve Kolemanit’tir. Türkiye’de Tinkal yatakları Eskişehir –
Kırka’da, kolemanit yatakları ise Kütahya – Emet, Balıkesir – Bigadiç ve Bursa
– Kestelek’te bulunmaktadır. Ayrıca, Balıkesir – Bigadiç’te üleksit rezervi
mevcut olup Bursa – Kestelek’te zaman zaman Üleksit yan ürün olarak elde
edilmektedir.
Geleceğin madeni bor
Dünyada ham madde kaynaklarının hızla tükenmesi ve sanayinin
birçok dalında kullanması sebebiyle borun, her geçen gün önemi artmaktadır.
Dünyadaki en yüksek bor rezervine sahip olan Türkiye’yi Rusya, Güney Amerika ve
Amerika Birleşik Devletleri takip etmektedir. Dünyada 2017 yılında 5,7 milyon
ton (B2O3 bazında 2,7 milyon ton) civarında üretim kapasitesi olduğu
bilinmektedir. Dünya bor ürünleri tüketimi ise 2000 yılında 3,1 milyon ton
iken, bu değer 2014 yılında 4,3 milyon ton, 2015 yılında 3,8 milyon ton, 2016
yılında 3,77 milyon ton, 2017 yılında
3,87 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Dünyada sektörel bazda bor ürünlerinin
tüketimi: %47 cam sektörü, %16 tarım-gübre, %15 seramik sektörü, %2 temizlik ve
deterjan sektörleri ve %20 diğer sektörlerdir.
Borda yeni vizyon
Periyodik tabloda B simgesi ile gösterilen borun atom
numarası 5, atom ağırlığı ise 10,81’dir.
Yarı metal ve yarı iletken özelliğe sahip olan bor elementi periyodik
cetvelin 3A grubunda yer almaktadır. Bor, element olarak doğada B10 ve B11
olarak adlandırılan iki ayrı kararlı izotoptan oluşmaktadır. B10 izotopunun
doğada bulunma oranı %19,1-20,3, B11’in ise %79,7-80,9’dur.
Sanayinin stratejik
ham maddesi: Bor
Bor mineralleri yapılarında farklı oranlarda bor oksit
içeren doğal bileşiklerdir. Doğada 230’dan farklı bor minerali bulunmaktadır.
Ticari açıdan en önemli bor mineralleri; Tinkal, Kolemanit, Kernit, Üleksit,
Pandermit, Borasit, Szaybelit ve Hidroborasit’tir. Dünya Bor Lideri olan Eti
Maden tarafından uluslararası kalite standartlarında yüksek katma değerli ürünlere
dönüştürülen başlıca bor mineralleri ise; Tinkal, Kolemanit ve Üleksit’tir.
Eti Maden tarafından yürütülen Ar – Ge çalışmalarıyla bor
ürünlerinin kullanım alanlarının yaygınlaştırılması hedeflenmektedir. Uzay ve
hava araçları, nükleer uygulamalar, askeri araçlar, yakıtlar, elektronik ve
iletişim sektörü, polimerik malzemeler, nanoteknolojiler, otomotiv ve enerji
sektörü, metalürji ve inşaat gibi sektörlerde bor ürünlerinin kullanımının
artırılmasına yönelik çalışmalar planlanmaktadır. Dünya bor rezervinin %73’ünü
elinde bulunduran Türkiye’de Emet, Bigadiç ve Kestelek yataklarında yer alan
Kolemanit, dünya bor lideri Eti Maden tarafından çıkarılarak yüksek teknoloji
ile donatılmış kansantratör tesisinde zenginleştiriliyor ve öğütülmüş hale
getiriliyor.
Eti Maden sektöründe uzmanlaşmış profesyonelleri tarafından
kaliteli, sürdürülebilir ve inovatif ürünlere dönüştürülen kolemanit, birçok
sektörde yaygın olarak kullanılıyor. Cam ve seramik sektöründe dahil olduğu
malzemenin kullanım ömrünü uzatarak malzemenin dayanıklılığını maksimum
seviyeye çıkarıyor. Metalürji, cam elyafı, gübre, deterjan ve kozmetik
sektörlerinde de sıklıkla tercih ediliyor.
Mineral bakımından oldukça zengin bir bor çeşidi olan
Kolemanit (2CaO.3B2O3.5H2O); mono klinik sistemde kristallenir. Mohs sertlik
sınıflandırmasına göre sertliği 4-4,5 özgül ağırlığı 2,42 gr/cm3’tür. Açık
ocaktan çıkarılan kolemanit cevherinin B2O3 içeriği % 27 – 32 aralığındadır.
Bor bileşikleri içinde en yaygın bulunanıdır.
Killer içinde cevher boşluklarında iri, parlak, saydam kristaller
halinde bulunur. Saf Kolemanit suda yavaş, HCl’ de hızlı çözünür. Türkiye’de
Emet, Bigadiç, Kestelek yataklarında ve dünya’ da A.B.D’ de bulunur.
Tarım endüstrisine bor
dokunuşu: Etidot-67
Eti Maden’in sektöründe uzmanlaşmış profesyonelleri
tarafından yürütülen Ar – Ge projelerinde 2010 yılında geliştirilen Etidot-67,
tarım alanlarının yüksek verimli ürünler üretmesine yardımcı olmaktadır. Boraks
ve borik asit reaksiyonundan üretilerek önemli bir bitki besin maddesi olan
Etidot-67, %20,8 oranında bor içermektedir. Etidot-67 tarım endüstrisi için
özel olarak geliştirilmiş bir üründür. Suda eritilerek toprak ve yaprak
uygulamalarında kullanılmaktadır. Ayrıca böcek ilacı ve ahşap malzemeleri
mantar gibi zararlı organizmalardan korumak amacıyla da tercih edilmektedir.
Borla yenilenen seramik
Ergiticilik ve bağlayıcılık özelliği yüksek olan bor, camın
akışkanlığını ve yüzey gerilimini düşürerek seramiği fiziksel darbelere ve
kimyasal etkilere daha dayanıklı bir hale getirmektedir. Seramiğin estetize
edilme aşamasında boyanın daha iyi tutunmasını sağlayarak canlı ve parlak
renkler elde edilmesine yardımcı olur.
Bor ve bor ürünlerinin katkısıyla çizilmeye, kırılmaya ve darbelere
karşı dayanıklı bir hal alan seramik ürünlerde erime ve yapışma olayları daha
düşük sıcaklıkta gerçekleşmektedir. Hayatın birçok alanında aktif olarak
kullanılan seramik ürünleri bor mineralinin katkısıyla aktif kullanılan araç
gereçlerin dayanıklı ve estetik bir hal almasını sağlamaya devam etmektedir.
Bordan gelen sağlık
Türkiye’nin en değerli yer altı kaynakları arasında olan
bor; yapılan araştırmalar doğrultusunda insan sağlığına önemli ölçüde katkı
sağlamaktadır. İnsan vücudunda düşük miktarlarda ihtiyaç duyulan bor; besinler
ve su yoluyla dışardan alınan bir mineraldir. 1981 yılında sağlık sektöründe
yapılan araştırmalar doğrultusunda bor ürünlerinin insan vücudunda olumlu
etkilere yol açtığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda, sağlık sektöründe de her
geçen gün yaygın bir kullanım alanına erişen bor; birçok tedavide kullanılarak
etkin sonuçlar vermeye başlamıştır. İnsan vücudunda olumlu etkileri
kanıtlanmaya devam edilen bor; besinler yoluyla tüketildiğinde halsizlik ve
stres oluşumunu minimum seviyeye indirmektedir. Ayrıca, prostat kanserinin önlenmesi
tedavisinde, göz iltihaplarının sterilizasyonunda, merhem yapımında ve
özellikle beyin kanseri tedavisinde etkin olarak kullanılmaktadır.