“3 Deniz Girişimi” (Three Seas Initiative –3SI), Baltık Denizi, Karadeniz ve Adriatik Denizi arasında yer alan Estonya, Letonya, Litvanya, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Slovenya, Avusturya, Hırvatistan, Romanya ve Bulgaristan olmak üzere 12 AB ülkesini bir araya getirerek, resmî olarak 2016 yılında kurulmuştur. İlk zirvesi, 25-26 Ağustos 2016 tarihlerinde Hırvatistan’ın Dubrovnik şehrinde gerçekleştirilmiştir.
Girişimin temeli, ABD’li bir kuruluş olan Atlantik Konseyi’nin 2014 yılında hazırladığı “Avrupa’yı Tamamlamak” başlıklı rapordan hareketle 2015 yılında Polonya ve Hırvatistan öncülüğünde atılmıştır. İlerleyen süreçte girişimin içerisinde Polonya’nın etkinliğinden ve üstü örtülü bir liderliğinden bahsetmek mümkündür.
Tamamı AB üyesi olan bu Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri soğuk savaş döneminde “demir perde” ülkeleri olarak doğu blokunun içinde konumlanmışlardır. SSCB’nin dağılmasıyla birlikte bu ülkeler Rusya karşıtı bir pozisyon almış ve Avrupa-Atlantik yapıları ile bütünleşme yönünde bir yol izlemişlerdir. Sonuçta çeşitli farklılıkları içerse de ortak bir tarihi ve kültürel geçmişe sahip olan bu ülkeler 3 Deniz Girişimi çerçevesinde bir araya gelmiştir. Girişim, başlangıçta AB’ye rakip olarak değerlendirilse de bugün için daha çok onu tamamlama amacı taşımaktadır.
Geçtiğimiz yüzyılda Avrupa Birliği’nin oluşturduğu ortak ekonomik ve gümrük alanı, kıtanın bir bütün olarak istikrarlı bir şekilde gelişmesinin önünü açmıştır. Buna rağmen Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri, ekonomik eşitsizlikleri ve eskimiş altyapıları nedeniyle Batı Avrupa ülkelerinin gerisinde kalmışlardır. AB, her ne kadar kolektif politikalar geliştirmeye çalışsa da özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren oluşan ülkeler arası eşitsizlikler bugün hala devam etmektedir. 3 Deniz Girişimi’nin temel amacı bu eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasına yönelik politikalar üretmektir. Özellikle enerji, ulaşım ve dijital altyapı projeleri geliştirmek suretiyle bölgesel bir iş birliği planlanmaktadır. Bu girişim ile hukukun üstünlüğü ilkelerine saygılı, şeffaf bir yönetim, piyasa ekonomisi koşullarında ortak pazar olarak işleyen ve çevre konularına duyarlı bir alan oluşturmak amaçlanmaktadır.
3 Deniz Girişimi’nin jeopolitik önemi, Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi karşısında ABD’nin Haziran 2021 tarihinde yapılan G7 Zirvesi’nde dile getirdiği Yeşil Kuşak ve Yol Projesi kapsamında ortaya çıkmaktadır. Girişim, son 50 yılda Orta ve Doğu Avrupa’da ortaya çıkan en önemli siyasi ve ekonomik politika olarak değerlendirilmektedir. Buna göre üç deniz bölgesinde güvenli, istikrarlı ve ekonomik açıdan uygun stratejik müttefiklere sahip olmak ABD’nin güvenliği ve ekonomik çıkarları açısından önemlidir. Çünkü bölgede zaman içerisinde artan bir Çin etkisi söz konusudur. Çin uzun süredir Doğu Avrupa’da nüfuz kazanmak için büyük altyapı projelerini zorlamaktadır. Hatta Çin’in bu bölgeye yönelik olarak 2012 yılında geliştirdiği 16+1 Girişiminin 10 üyesi aynı zamanda 3 Deniz Girişimi’ne de üyedir. Bu açıdan bakıldığında bölgedeki projeler üzerinden jeopolitik rekabet giderek artmaktadır. Sonuç olarak 3 Deniz Girişimi, Çin’in Avrupa’daki artan etkisine karşı ABD tarafından tepkisel pratik bir “karşı çıkış” olarak değerlendirilebilir.
Güncel Gelişmeler (2023–2025)
Yunanistan’ın Katılımı:
2023 yılında Bükreş’te düzenlenen Üç Deniz Girişimi Zirvesi’nde Yunanistan, girişime tam üye olarak katılmıştır. Böylece 3SI, 12 ülkeden 13 üyeye genişlemiş ve Adriyatik, Baltık ve Karadeniz üçgenine Ege Denizi de eklenmiştir. Bu gelişme, girişimin sadece altyapısal değil, aynı zamanda jeopolitik kapsama alanını da genişletmiş, Güneydoğu Avrupa ile bağlantıları artırmıştır.
Ortak Üyelikler ve Statüler:
2023 yılında Ukrayna ve Moldova, “ortak katılımcı” (partner participant) statüsüyle girişime dahil edilmiştir. 28-29 Nisan 2025 tarihlerinde Varşova’da düzenlenen 10. Üç Deniz Girişimi Zirvesi sırasında Arnavutluk ve Karadağ da aynı statüyle katılmıştır. Bu gelişme, girişimin Batı Balkanlar üzerindeki etkisini artırmış, AB entegrasyon süreciyle paralel ilerleyen bölgesel bir sinerji yaratmıştır.
Türkiye ve İspanya’nın Stratejik Ortaklığı:
Aynı zirvede, Türkiye ve İspanya, Üç Deniz Girişimi’ne “stratejik ortak” olarak resmen katılmıştır. Türkiye, bu ortaklık çerçevesinde özellikle Karadeniz, Balkanlar ve Orta Avrupa coğrafyasında enerji ve ulaştırma koridorları açısından önemli bir rol üstlenmektedir. TANAP, Orta Koridor ve Marmaray gibi projeler, girişimin kuzey-güney bağlantılarına entegre edilerek hem ekonomik hem jeopolitik katkı sağlamaktadır.
Altyapı Projelerinde Artış:
2024 yılı itibarıyla girişim kapsamındaki öncelikli altyapı projelerinin sayısı 143’e ulaşmıştır. Bu projeler, Via Carpatia otoyolu, Baltık-Ege doğal gaz hattı, LNG terminalleri, fiber optik ağlar ve demiryolu hatları gibi stratejik bağlantıları içermektedir.
ABD ve AB’nin Desteği:
ABD, girişime olan desteğini 2023–2025 arasında artırmış; 3SI Yatırım Fonu’na doğrudan yatırım desteği sağlamıştır. Aynı şekilde Avrupa Birliği de 3SI projelerinin TEN-T (Trans-European Transport Network) ile uyumunu artırmaya başlamış ve bu yapının AB stratejik özerkliği açısından önemine dikkat çekmiştir.
Bu gelişmeler ışığında Üç Deniz Girişimi, artık sadece altyapı temelli bir bölgesel girişim değil; jeopolitik, ekonomik ve stratejik düzeyde Avrupa’nın doğusunun yeniden yapılanmasında belirleyici bir platform haline gelmiştir. Türkiye’nin de sürece dahil olması, girişimin Afro-Avrasya bağlamında daha geniş bir etkileşim alanına ulaşmasını mümkün kılmaktadır.
Yazar Hakkında
Doç. Dr. Hakan Arıdemir, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Uluslararası Hukuk, Bölgesel Deniz Jeopolitiği Meseleleri ve Uluslararası Deniz Hukuku alanında çalışmalarını sürdürmektedir. Afro-Avrasya Araştırmaları Enstitüsü’nün kurucu başkanı olan Doç. Dr. Arıdemir, ulusal ve uluslararası düzeyde birçok akademik projeye, çalıştaya ve yayın faaliyetlerine öncülük etmektedir. Türkiye’nin Afro-Avrasya vizyonu ve Türk dünyası stratejileri üzerine derinlemesine analizler üretmektedir.
